Cách soạn một bài diễn văn (Kỳ 3): Mở bài

Làm thế nào để có một mở bài lôi cuốn và thu hút thính giả?

Xem kỳ trước: Cách soạn một bài diễn văn (Kỳ 2): Dùng trí nhớ

Kỳ 3: Mở bài

Đoạn mở quan trọng nhất

Đoạn mở quan trọng: vì vậy cho nên khó nhất.

Phần đông thính giả chưa biết bạn, nên tò mò dò xét bạn trong những phút đầu tiên. Bạn phải làm cho họ có thiện cảm ngay mới được. Nếu hết đoạn mở rồi mà giữa thính giả và bạn chưa có sự liên lạc tinh thần, sau sẽ khó hấp dẫn họ làm. Bởi vậy, tác giả nào cũng khuyên nên chú ý vào đoạn mở.

Không có phương pháp nào nhất định để mở một bài diễn văn hoặc một bài luận hết. Tuỳ đầu đề cũng có, tuỳ bài của từng người cũng có, lắm lúc lại phải tuỳ tâm lý của thính giả nữa.

Đứng trước một tình thế nghiêm trọng chẳng hạn, thính giả nóng nảy muốn biết ý kiến của diễn giả, bạn phải hăng hái nhảy ngay vào đề một cách rất đột ngột. Có khi nên vui vẻ ung dung nhập đề. Có khi giọng cao kỳ như trong những bài diễn văn của Bosuet lại được người thưởng thức. Có khi lại phải lần lần dụ thính giả cho họ quen với quan niệm của ta.
Lung khởi

Nhưng nói chung thì có hai cách : lung khởi và trực khởi.

Lung là cái lồng. Lung khởi là dùng một đoạn bao quát cả vấn đề (như úp cái lồng lên con chim vậy) rồi thu lại để chuyển vào đề.

Như trong sáu câu đầu của truyện Kiều :
Trăm năm trong cõi người ta
Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau
Trải qua một đời bể dâu
Những điều trông thấy mà đau đớn lòng
Lại gì bỉ sắc tứ phong,
Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen

Nguyễn Du nói rộng về thuyết tài mệnh tương đố, rồi dùng hai câu :

Cảo thơm lần giở trước đèn,
Phong tình cổ lục còn truyền sử xanh

Để chuyển vào truyện

Hoặc đoạn mở sau này trong bài : "Tựa tập thơ của Mai Thánh Du" do Âu Dương Tu đề :

Tôi nghe người đời thường nói : Thi nhân ít người thành đạt mà thiếu khốn cùng. Há thiệt phải như vậy ư?

Bởi vì những bài thơ được truyền tụng thì phần nhiều là của những người xưa khốn khổ làm ra. Phàm kẻ sĩ có điều uẩn ức mà không đem thi hành được ở đời đều muốn phóng lãng ở ngoài cảnh gò núi sông bến, ngắm sâu, cá, thảo mộc, gió mây, điểu, thú thường xét cái kỳ quái của những vật ấy; trong lòng lại uất tích những ưu tư, căm phẫn, mới phát ra lời oán hận, phúng thích để than thở cho những kẻ ki thần (1), quả phụ, mà tả những cái khó nói của nhân tình. Vậy đời càng khốn thì thơ càng hay. Không phải là thơ làm cho người ta khốn cùng, mà chính khốn cùng là mảnh đất màu mỡ của thơ.

Trong đoạn mở ấy, tác giả bàn chung về các thi nhân : họ có khổ thì thơ mới hay, - rồi đoạn sau ông mới xét tới đời long đong và thi tài của Mai Thánh Du.

Ta nhận thấy rằng các cụ hồi xưa rất ưa dùng lối ấy. Hầu hết những truyện của ta như Hoa Tiên, Kiều, Lục Vân Tiên... đều áp dụng cách lung khởi cả.
Trực khởi

Trực là ngay thẳng. Trực khởi là vào thẳng ngay đầu đề như đoạn mở sau này trong bài "A Phòng cung phú" của Đỗ Mục :

Sáu vua đã mất, bốn bể đã thống nhất, núi xứ Thục sập, cung A Phòng xuất.

Ý muốn nói : sáu nước là Tề, Sở, Hàn, Triệu, Yến, Ngụy, đã bị diệt, nhà Tần thống nhất được bốn bể, bèn cho đốn hết cây xứ Ba Thục về xây dựng cung A Phòng.

Trong nguyên văn chỉ có 12 chữ "Lục Vương tất, tứ hải nhất, Thục Sơn ngật, A Phòng xuất" mà tác giả kể rõ được A Phòng xuất hiện từ đâu. Rồi đoạn sau Đỗ Mục tả ngay cung ấy.

Ta có thể nói rằng hầu hết các diễn giả ở Âu Mỹ bây giờ đều thích lối ấy.

Những điều nên tránh

a) Lung khởi hay trực khởi đều có chỗ hay riêng. Lung khởi có vẻ tài hoa, trực có vẻ mạnh mẽ. Nhưng Lung khởi mà không khéo thường nhạt nhẽo hoặc đưa diễn giả đi xa đầu đề quá. Lối ấy không hợp thời nữa.

Điều kiện sinh hoạt đã thay đổi. văn minh cơ khí đã làm cho đời ta ồn ào, ồ ạt hơn xưa rất nhiều, cho nên phần đông chúng ta bây giờ không muốn diễn giả cà kê một hồi lâu rồi mới nhập đề. Chúng ta muốn được ra về trước một giờ đã định và rất sợ diễn giả giữ lại thêm mươi phút nữa, làm trễ công việc hay cuộc hẹn hò của ta. Vì vậy khi diễn giả nói lâu quá mà chưa vào đề thì chẳng những ta chán nản mà còn lo lắng tự nhủ :

- Thôi ông ơi, nói gì nói phắt đi. Chúng tôi còn trăm công nghìn việc, đừng làm mất thì giờ của chúng tôi.

Và khi thính giả có cảm tưởng diễn giả làm mất thì giờ của mình, thì dù lời bài diễn văn có đẹp, ý có mới, cũng hoàn toàn thất bại.

Vậy bạn nên tránh lối lung khởi.

b) Sau một bữa tiệc, nếu bạn phải đứng dậy nói ít lời, thì nên có giọng khôi hài để giúp sự tiêu hoá cho thực khách.

Nhưng xin nhớ điều này : làm cho khán giả xúc động thì dễ, làm cho họ nở nụ cười là điều khó. Chỉ vụng về một chút là câu chuyện hoá vô duyên, nhạt như bã mía. Và bạn đừng tưởng hễ câu chuyện buồn cười thì khi kể lại, thính giả sẽ phải cười đâu. Chính cách kể mới làm cho người nghe ôm bụng mà cười. Như đoạn sau này tôi thử đọc lên, chẳng làm cho ai mỉm cười được hết : vậy mà có một học sinh đã khéo léo kể đến nỗi thính giả cười vang cả phòng :

.... Chúng tôi dạy nghệ sĩ như ông chủ gà dạy gà chọi hoặc nhà triệu phú dạy ngựa đua vậy : chúng tôi nuôi họ một cách đặc biệt, chở họ trong những chuyến xe đặc biệt; chúng tôi là hét vì họ, đánh cá với nhau vì họ, khóc lóc vì họ. .. nâng niu họ, đấm bóp cho họ, bỏ mùng rồi tắt đèn cho họ, và những khi họ hơi khó ở là chúng tôi lăng xăng lo lắng thuốc thang cầu trời khấn Phật cho họ.

Vậy nếu bạn được Trời ban riêng cho cái tài khôi hài thì hãy dùng nó và đi đâu bạn cũng sẽ được thính giả mê mẩn nghe bạn. Nếu không, xin chớ khôi hài, đừng uổng công thứ, bạn sẽ chắc chắn thất bại đấy.

Vả lại, một chút hài hước thì nên, nhiều quá sẽ hoá nhạt.

c) Trên kia tôi đã nói lời mở cao kỳ có khi được thính giả thưởng thức, nhưng nếu không có thiên tài như Bossuet và không gặp những đầu đề trang nghiêm thì đừng dùng lối ấy. Nó khó vô cùng. Nếu đoạn mở rất cao kỳ mà những đoạn sau lại bình thường quá, bài diễn văn sẽ hoá ra rỗng tuếch và biến thành một câu chuyện đầu voi đuôi chuột. Thời buổi này người ta ưa giản dị và tự nhiên.

d) Và người ta cũng không thích lối nhũn nhặn giả dối. Xin bạn đừng bao giờ mở đầu như vầy :

- Tôi xin lỗi quý bà, quý cô, và quý ông, tôi nói rất vụng về, chưa lần nào bước lên diễn đàn hết, công việc của tôi lại bề bộn, không đủ thì giờ nghiên cứu kỹ lưỡng mà hôm nay dám đường đột bàn về một vấn đề quan trọng, không khỏi có nhiều điều sơ sót xin quý bà, quý cô, quý ông rộng lòng lượng thứ trước cho.

Đoạn mở ấy chẳng những vô ích mà còn làm cho thính giả chán ngán ngay từ phút đầu nữa. Nếu bạn tự xét còn vụng về thì thôi, Có ai bắt bạn nói đâu; còn nếu bạn có một hoài bão cần phải thổ lý tưởng cần phải bênh vực thì nói phắt ngay đi, giả nhũn làm chi vày?
Những lối nên theo

Có hai quy tắc mà hiện nay hầu hết các diễn giả có tài đều áp dụng là :

- Vô ngay đầu đề

- Nói sao cho thính giả có cảm tình với mình ngay và chú ý nghe tiếp

Muốn vậy bạn có thế :

a) Mở đầu bằng một câu chuyện, như trong bài "Hàng mẫu kim cương" của H. Conwel (coi phần phụ lục)

b) Dẫn lời một danh nhân, như nói về Nguyễn Khuyến bạn có thế mở đầu như vầy :

Khổng tử nói : Trong lúc nước hữu đạo mà ta nghèo và hèn thì đáng nhục; trong lúc nước vô đạo mà ta giàu và sang cũng đáng nhục. (Bang hữu đạo, bần thả tiện yên, sĩ dã, bang vô đạo, phú thả quý yên, sĩ dã)

Ta có thế nói suốt đời Nguyễn Khuyến theo đúng câu ấy.

c) Đặt một câu hỏi : Ví dụ cũng nói về Nguyễn Khuyến bạn hỏi thính giả

Các bạn có biết thi nhân Việt Nam có mấy người bị mù không?

Bạn ngừng một chút rồi tự trả lời :

Tôi biết có hai. Một người vì quá khóc mẹ mà hoá mù, một người vì không muốn trông thấy quốc gia bị xâm chiếm mà tự làm mù. Mù vì thương mẹ là Đồ Chiểu, mù vì thương nước là Nguyễn Khuyến.

Hoặc bàn về những hủ tục của ta, bạn có thể mở đầu như sau : chủ ý làm cho thính giả ngạc nhiên :

Các bạn có biết một làng nào mà hết thảy dân, từ ông Tiên chỉ cho tới tên mõ, từ ông bá hộ lúa thóc đầy bồ đến tên cùng đinh áo quần tơi tả, đều đi ăn mày không?

Họ hành khất không phải vì thiếu cơm gạo mà vì muốn cầu phước. Họ tin rằng năm nào không hành khất một vài ngày thì quanh năm sẽ lụn bại. Thật các bạn không ngờ ở thời buổi văn minh này lại còn những hủ tục như vậy, phải không? Nhưng chưa lấy gì làm lạ. Còn những hủ tục lệ hơn thế nữa...

d) Bạn lại có thể gợi tính tò mò của thính giả

Xin bạn đọc đoạn mở sau đây của Howell Healy mà Dale Carnegie đã chép lại trong cuốn Public Speaking and Influencing men in Business. Tôi chắc chắn bạn sẽ phải chú ý ngay từ những tiếng đầu :

82 năm trước, cũng vào tháng này, ở Luân Đôn xuất bản một cuốn sách nhỏ in một truyện ngắn sau này trở nên rất bất hủ. Nhiều người cho rằng nó là một cuốn "nổi danh thế giới". Khi nó mới ra mắt độc giả, bạn bè gặp nhau ở đường Strand hoặc đường Pallmall, đều hỏi nhau :

- Anh đã đọc nó chưa? Và câu đáp luôn là :

- Có, nhờ trời, tôi đã đọc

Nội ngày đầu tiên người ta bán được 1. 000 cuốn, 2 tuần sau bán được 15. 000 cuốn. Từ đó tới nay, người ta tái bản không biết bao nhiêu lần và dịch ra đủ thứ tiếng trên thế giới. mấy năm trước ông J.P. Morgan mua lại bản thảo viết tay với một số tiền vĩ đại. Bây giờ bản đó nằm chung với những bảo vật vô giá khác trong phòng triển lãm những nghệ thuật phẩm mà ông gọi là thư viện của ông.

Cuốn sách nổi tiếng khắp thế giới ấy là cuốn gì? Là cuốn "Chrisimas Carol" của ông Charles Dickens.

Bạn thử so sánh đoạn mở sau này với những tiểu sử khô khan của Nguyễn Khuyến mà bạn thường đọc, sẽ thấy khác nhau ra sao :

Cách đây trên nửa thế kỷ, tại một làng nọ ở tỉnh Hà Nam, trong một ngôi nhà ba gian, một bà già và hai người con trai đứng chung quanh một ông lão tóc bạc râu dài, mạng đóng gần kín mắt. Người con trai lớn hai tay bưng một chén thuốc, mời cha uống :

- Thưa thầy, thuốc con đã sắc xong, xin mời thầy uống. Cụ lang cam đoan chỉ chừng vài thang thuốc là mắt thầy sẽ sáng lại

Ông lão chậm đáp, giọng buồn vô hạn :

- Các con có thương thầy thì để cho thầy mù. Càng tỏ bao nhiêu càng phải trông những nỗi gai mắt, lại càng đau lòng bấy nhiêu. Thôi đổ thuốc đi, thầy không uống đâu.

Bà lão năn nỉ :

- Thầy nó uống đi, để mang tật như vậy, mẹ con tôi làm sao vui lòng được.

Người con thứ hai cũng sụt sùi xin ông uống thuốc, nhưng ông vẫn lạnh lùng.

- Uống làm gì? Để thấy cảnh đau lòng mà bó tay ư? Cho thêm thẹn cái thân già này ư? Mẹ con bay đổ thuốc đi, tao không uống đâu. Đừng lè nhè bên tai tao nữa.

Biết chí ông đã quyết, cả ba người lủi nhủi, chùi lệ bước ra.

Ông già chán nản tới bực ấy là Nguyễn Khuyến

e) Mở đầu bằng một điệu bộ khác thường :

Trong cuốn Public Speaking, ông C. C. Yu kể chuyện một sinh viên của ông một lần bước lên diễn đàn đứng yên lặng trong vài giây rồi chẳng nói chẳng rằng, đưa tay phải lên ngang vai, từ từ lật ngửa bàn tay rồi úp xuống như tập thể dục buổi sáng vậy. Cả phòng mỉm cười. Chàng vẫn điềm nhiên đều đều làm cử động ấy trong khoảng một chút. Ai này đều cười rộ lên. Thình lình chàng thôi không làm nữa rồi nói dằn từng tiếng.

- Thưa các bạn, các bạn có nhận thấy đó là vấn đề hiện thời của nước ta không? Hàng ngàn người lao động trong những xưởng của chúng ta đang cử động như tôi mới làm, suốt ngày đêm, tháng này qua tháng khác, năm này qua năm khác.

Tôi mới thử trong mấy phút, các bạn đã phá lên cười. Họ làm suốt đời như vậy, có khác chi cái máy không? Vậy mà không ai cười. Và chúng ta cũng không làm gì để giúp họ thoát cảnh nô lệ cho máy móc. Đó chính là một vấn đề khẩn cấp mà xã hội chúng ta cần giải quyết vậy.

Rồi chàng tiếp tục tả cảnh khổ sở của thợ thuyền trong nhà máy.

Lối mở đầu như thể rất mới mẻ, làm cho ai cũng phải đặc biệt chú ý tới. Tuy vậy, chỉ nên tuỳ trường hợp mà áp dụng, không thể nêu lên làm quy tắc được.

Có khi không cần tới điệu bộ, chỉ một đoạn văn cũng làm cho thính giả ngạc nhiên, nếu ta biết trình bày một sự thực một hình thức mới mẻ. Cái gì mới mẻ cũng làm cho người chú ý tới liền.

Tóm tắt

1) Bạn phải làm cho thính giả chú ý tới bạn, có thiện cảm với bạn ngay trong đoạn mở.
2) Có hai lối mở : lung khởi và trực khởi. Lối sau hợp với thời đại cơ khí hiện tại
3) Những điều nên tránh :

 Nếu bạn không có tài khôi hài thì đừng rán làm cho khán giả cười. Bạn sẽ thất bại
 Đừng dùng lời lẽ cao kỳ để vào đề
 Đừng mở đầu bằng lời xin lỗi giả dối

4) Những lối nên theo :

 Mở đầu bằng một câu chuyện
 Dẫn lời một danh nhân
 Đặt một câu hỏi
 Gợi tính tò mò của thính giả
 Làm một điệu bộ gì khác thường hoặc trình bày sự thực dưới một hình thức rất mới mẻ.

Xem kỳ kế tiếp: Cách soạn một bài diễn văn (Kỳ 4): Thân bài