Cách soạn một bài diễn văn (Kỳ 5): Kết bài

Làm thế nào để tạo một kết bài ấn tượng nhằm dành lấy những tràng pháo tay nồng nhiệt từ phía thính giả?

Xem kỳ trước: Cách soạn một bài diễn văn (Kỳ 4): Thân bài

Kỳ 5: Kết bài

Phải soạn kỹ và học thuộc đoạn mở và đoạn kết

Khi bạn ra mắt ai lần đầu, có phải lúc bạn mới gặp mặt và lúc từ biệt là lúc lúng túng, khó khăn nhất không? Bạn giữ gìn từng cử chỉ, từng lời ăn tiếng nói, để người ta có cảm tưởng tốt về bạn. Bất kỳ công việc nào cũng vậy, mà nhất là việc diễn thuyết, bạn càng phải để hết tâm trí vào đoạn mở và đoạn kết. Kết tức là gói ghém thắt buộc lại.

Đoạn kết là bước nhảy cuối cùng để tới đích. Diễn văn của bạn có làm cảm động, lôi cuốn được thính giả hay không là nhờ nó, vì sau khi ngồi nghe bạn nói suốt một giờ, phần đông thính giả chỉ nhớ những lời sau cùng của bạn và chỉ những cảm giác cuối cùng để khắc sâu vào óc họ.

Vì vậy đoạn kết phải đập mạnh vào trí, và phải nhập sâu vào lòng họ.

Trên kia tôi đã khuyên nên soạn miệng bài diễn văn. Đó chỉ là nói về đoạn giữa thôi vì trong đoạn ấy bạn phải biết ứng khẩu, phải nói vừa dò xét cả tướng của thính giả, rồi tuỳ theo đó mà lựa cách thay đổi bài viết văn, rút ngắn lại, hoặc kéo dài ra, hoặc bớt lý luận, thêm ví dụ, có khi phải đổi cả phương pháp lý luận. Nhưng về đoạn mở và đoạn kết thì bạn phải viết trước và học trước. Chỉ cần soạn một lối mở thôi vì đoạn ấy có thể định trước vài ba lối để tuỳ cảm xúc tâm lý của khán giả mà dùng lối này hay lối khác.

Những lỗi nên tránh

Soạn nó ra sao? Không quy tắc nào nhất định. Khoa nói thiên biến vạn hoá còn hơn phép làm văn nữa. Tuy vậy cũng có những lỗi nên tránh và những lối nên theo.

Bạn phải tránh :

a) Đừng cho đoan kết ngắn quá

Có nhiều người kết cục ngắn ngủn như vầy :

- Tôi đã xét hết vấn đề rồi. Vậy xin ngừng.

Lối ấy rất vụng về, làm cho thính giả có cảm tưởng đứng trước một người chít khăn đóng bận áo gấm nhưng quần ngắn tới nửa ống cẳng và chân đi đất.

b) Mà cũng đừng nên dài quá

Khi bạn bắt đầu vào đoạn kết, thường thường thính giả biết được liền, trừ phi bạn vụng về làm thì không kể. mà cũng nên dùng một trong những cách sau này : ngừng một chút sau khi nói hết đoạn giữa rồi cao giọng lên; hoặc nói chầm chậm khi vào đoạn kết, để cho họ biết rằng bài diễn văn sắp hết.

Vậy họ biết trước rằng sắp hết rồi và sửa soạn để ra về. Lúc ấy nếu bạn nói thêm dăm ba câu có ý nghĩa thì rất nên, chứ nếu bạn lè nhè kể lể dài dòng như một người đi đi, lại lại hoài trước cửa mà không chịu ra cho, thì thính giả sẽ chán ngán, nóng ruột vô cùng và trách bạn làm mất thì giờ của họ, làm họ trễ bữa hoặc lỡ một cuộc hội họp. Nhất là nếu bạn lại ráng pha trò một cách vô duyên hoặc có cái giọng cảm động nhạt nhẽo thì thật tai hại cho bạn.

Những quy tắc nên theo

Có 2 quy tắc nên theo :

a) Làm cho thính giả ra về mà còn tiếc, muốn đươc nghe nữa. Không phải là nói trong một giờ hay giờ rưỡi mà bài diễn văn của bạn có vẻ dài đâu. Dài hay không là do cảm tưởng của thính giả chứ không do thời gian. Vậy bạn phải dò xét thính giả, nhìn cặp mắt họ, nhận từng cử chỉ của họ. Nếu họ thắt lại chiếc cà vạt hoặc liếc mắt nhìn đồng hồ đeo tay, hoặc ngáp dài ngáp ngắn, uể oải ngả lưng vào ghế thì bạn nên kết ngay đi và lựa lối kết nào ngắn nhất bạn đã soạn trước mà đọc lớn tiếng lên.

b) Kết làm sao cho người đui nghe cũng biết được là hết. Dưới đây là một thí dụ trích trong một bài diễn văn của Hoàng tử xứ Galles

- Thưa các ngài, tôi vốn thận trọng và tôi sợ hôm nay đã quên mất đức ấy mà nói về tôi nhiều quá. Nhưng như vậy chính vì tôi muốn thưa để các ngài hay, tôi đã có những cảm tưởng gì về địa vị và trách nhiệm của tôi. Tôi chỉ có thể hứa với các ngài rằng luôn luôn tôi sẽ ráng sống sao cho xứng đáng với trách nhiệm lớn lao ấy và khỏi phụ lòng tin cậy của các ngài.

- Tôi có thể nói hầu hết những bài diễn văn hay đều có lối kết như vậy

Vài lối kết

Dưới đây là vài lối kết bạn có thể tuỳ trường hợp mà áp dụng được.

a) Tóm tắt trong bài

Tóm tắt là bỏ những chi tiết, chỉ kể những điều quan trọng thôi. Vậy không được đọc lại cả bài diễn văn từ đầu đến cuối. Tóm tắt càng gọn chừng nào càng hay chừng nấy, nhưng gọn mà văn không được thiếu. Đoạn dưới đây có đủ hai điều kiện ấy :

Tóm lại, thưa quí Ngài, phương pháp tổ chức công việc theo khoa học thật nhiệm màu. Nhờ nó mà năng lực sản xuất của loài người tăng lên gấp 10, gấp 100.

Mà quy tắc không có chi là hết. Chỉ cần chịu suy xét và có tấm lòng công bằng. Chịu suy xét là gặp mỗi việc cũng hỏi : Tại sao?” rồi tìm cách cải thiện việc ấy. Có tấm lòng công bằng là trong khi tiếp xúc với người khách, hễ cái gì ta không muốn thì đừng bắt người ta chịu, cái gì ta muốn thì gắng làm cho được : như vậy, không có sự xích mích mà người ta sẽ tận tâm giúp mình.

Có hai đức ấy là nắm được bí quyết của khoa Tổ chức công việc theo khoa học vậy.

b) Kết bằng lời khuyên về luân lý, như đoạn cuối truyệu Thuý Kiều :
Ngẫm hay muôn sự tại trời,
Trước kia đã bắt làm người có thân.
Bắt phong trần phải phong trần
Cho thanh cao mới đặng phần thanh cao
Có đâu thiên vị người nào,
Chữ tài chữ mệnh dồi dào cả hai.
Có tài mà cậy chi tài?
Chữ tài liền với chữ tai một vần
Đã mang lấy nghiệp vào thân,
Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa,
Thiện căn ở tại lòng ta,
Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài.

c) Khuyến khích sự họat động

Một bài diễn văn hay là một bài làm cho thính giả cảm động và hăng hái hoạt động chứ không phải là một bài lời lẽ bóng bẩy, êm tai. Linh mục Massillon, một nhà hùng biện Pháp hồi thế kỷ thứ 17, nói :

- Một linh mục có tài giảng đạo khi nào các tín đồ, sau khi nghe giảng, lặng lẽ ra khỏi nhà thờ và tự nhủ : "Tôi thành công như cha đã giảng".

Ông có tài khêu gợi trí hoạt động của thính giả, cho nên ông giảng đạo xong, vua Louis XIV khen :

- Trẫm đã được nghe nhiều nhà hùng biện và đã thấy mến họ, nhưng Trẫm nghe cha giảng thì Trẫm thấy bất mãn về mọi hành vi của Trẫm.

Nghĩa là nhà vua nhận rằng nghe giảng xong, Ngài muốn tu thân sửa tính, muốn hăng hái hoạt động.

Bạn phải ráng sao cho đoạn kết để một cảnh tượng như vậy trong đầu óc thính giả.

Bạn thử đọc đoạn kết sau này trong bài : Vi học dữ tố nhân (Đi học và làm người) của Lương Khải Siêu viết cho các học sinh Trung Quốc, xem có thấy nhiệt tâm tu tỉnh không?

- Này các bạn! Các bạn bây giờ có hoài nghi không? Có bi ai thống khổ không? Tôi xin thưa với các bạn : các bạn hoài nghi, sầu muộn.

Ngấm ngầm chính vì các bạn không có trí thức mà hoá ra mê hoặc, các bạn bi ai thống khổ chính vì các bạn không có lòng nhân mà sinh ra lo lắng. Đó đều do trí thức, tình cảm, ý lực của các bạn chưa được tu dưỡng mài luyện cho nên chưa thành người. Tôi mong các bạn có lòng thiết tha tự giác! Tự giác rồi thì tự nhiên tự động. Ngoài trường học ra, tất còn nhiều cách học nữa : đọc một quyển kinh, xét một bộ sử, ở đâu cũng có thể kiếm ông thầy tốt được. ..

d) Đăt vài câu hỏi để thính giả tự đáp

Trần Hành Chiết, sau khi bàn về lẽ cần thích ứng với hoàn cảnh làm cũng có khi phải biết cải tạo hoàn cảnh nữa, kết :

- Các bạn thanh niên bảo phải có hoàn cảnh tốt rồi mới nên thích ứng với nó? Nhưng hiện nay, ở Trung Quốc có những hoàn cảnh nào là tốt? Liếc mắt ngó bốn bề, chỉ thấy những thế lực tàn ác lụt trời, đầy đất, trùng trùng điệp điệp bao vây. Trong số các bạn, ai là người có cái dũng khí phản kháng những thế lực tàn ác ấy? Ai là người có cái quyết tâm cải tạo hoàn cảnh ấy? (1)

e) Phác một tương lai vui vẻ hoặc rực rỡ, như đọan kết bất hủ trong cuốn Chinh Phụ Ngâm
Xin vì chàng xếp bào cởi giáp
Xin vì chàng giữ lớp phong sương
Vì chàng tay chuốt chén vàng
Vì chàng điểm phấn đeo hương não nùng.

Mở khăn lệ chàng trông từng tấm,
Đọc thơ sầu chàng thấm từng câu,
Câu vui đối với câu sầu
Rượu khà cũng kể trước sau một lời.

Sẽ rót rơi lần lần từng chén,
Sẽ ca dần len lén từng thiên.
Liên ngâm, đối ẩm đòi phen
Cùng chàng lại kết mối duyên đến già.

Cho bõ lúc sầu xa cách nhớ,
Giữ gìn nhau vui thuở thanh bình.
Ngâm nga mong gởi chữ tình,
Nhường này âu hẳn tài lành trượng phu.

g) Sắp ý và lời cho hơi văn mỗi phút mỗi mạnh

Lối này rất hùng hồn nhưng cũng rất khó và không phải đầu đề nào áp dụng cũng được.

Dưới đây tôi dịch đoạn kết của Lincoln trong bài nói về thác Niagara ở Mỹ :

- Thác đó gợi cả cái thời xưa, một thời xưa mơ hồ. Khi Kha Luân bố bắt đầu đi tìm châu Mỹ, khi Giê Su chết trên thánh giá, khi Moise dắt dân tộc Do Thái qua Hồng Hải, khi Adam, phải, khi Adam xuất hiện do tay Thượng Đế nặn nên; ở những thời đó, thác Niagara cũng đã gầm lên như bây giờ rồi. Những loài khổng lồ này nay đã tiêu diệt, chỉ còn xương đầy gò đống ở Châu Mỹ, thì thời đó, chúng cũng đã mở rộng cặp mắt như chúng ta bấy giờ để nhìn ngọn thác hùng vĩ ấy. Tuy đồng thời với giống người thứ nhất, già hơn nữa là khác, mà thác Niagara vẫn trẻ, mạnh như hồi 10 ngàn năm về trước. Những con voi khổng lồ chết đã lâu tới nỗi bây giờ chúng mà biết rằng hồi xưa đã sống, cũng đã ngắm thác Niagara, cái thác mà trải qua một thời gian dài gần như không tưởng tượng được ấy, vẫn chảy thao thao bất tuyệt, không bao giờ ngừng, dù là chỉ ngừng trong một lúc, không bao giờ cạn đi, không bao giờ đông lại, không bao giờ nghỉ ngơi nữa!

h) Mở rộng vấn đề, như những đợt sóng lan dần ra, hết đợt này tới đợt khác. Lối văn này cũng như lối trên, rất hay, nhưng cũng rất khó.

Như đoạn trên bài phú cung A Phòng của Đỗ Mục sau này :

- Than ôi! Kẻ diệt Lục Quốc không phải là Tần mà là Lục Quốc vậy.

Buồn thay! Người Lục Quốc nếu biết yêu nhau thì đủ sức để chống cự với Tần. Nếu Tầu lại yêu Lục Quốc thì truyền từ ba đến vạn đời mà làm chủ thiêu hạ, ai diệt Tần được?

Người nước Tần không có thì giờ để thương cho họ mà người đời sau than thở cho họ, mà lại không biết lấy đó làm gương, khiến cho người đời sau nữa lại than thở cho người đời sau nữa!

i) Thành thật khen mà đừng nịnh hót, như đoạn sau này trong phê bình Vũ Trọng Phụng của Vũ Ngọc Phan :

"... Ông mỉa đời một cách cay độc, coi đời như một trò múa rối và điều thú vị là ông biết chính mình ông cũng phải đóng vai trò như tất cả mọi người.

Về phần ông tấn tường đã xong rồi, ông có thể hoàn toàn sung sướng vì cái trò về đường trí thức và tinh thần của ông, tuy ông đóng không bền mà đã lỗi lạc hơn nhiều người múa may từ lâu trên sân khấu".

Đọc câu kết sau này trong bài : "Quản, Án liệt truyện" (Truyện Quản Trọng và Án tử ) của Tư Mã Thiên :

"Án Tử này mà còn thì tôi dù có cầm roi theo hầu, cũng lấy làm hâm mộ lắm như vậy!" Bạn có thấy lời khen thành thật nồng nàn và có giọng cảm khái vô cũng không?

j) Dẫn môt bài hoặc vài câu thơ như đoạn cuối cuốn "Give Yourself a Chance” của Gordon Byron :

Tôi xin phép mượn bạn bốn câu thơ sau này của W. E. Henley để kết luận :
Số ta, ta chẳng định ư?
Tâm ta, ta khiến, ưu tư nỗi gì?
Đường đời gai góc chi chi,
Cửa đền hẹp mấy tôi thì cũng vô.

Tóm lại, thưa bạn, chính bạn phải tự tạo lấy vận may cho bạn.

k) Sau bữa tiệc, muốn cho thính giả vui vẻ để tiêu hoá các món ăn, người ta thường dùng một câu khôi hài để kết một câu chuyện vui, nhưng như trên kia tôi đã dặn, nếu bạn không có biệt tài về lối ấy thì đừng nên thử.

Tóm tắt

1. Nên viết trước và học thuộc lòng 2, 3 lối kết để tuỳ cảm xúc, tâm lý của thính giả mà dùng.
2. Đoạn kết đừng nên ngắn quá, cũng đừng nên dài quá
3. Có hai quy tắc phải theo :

a) Làm cho thính giả ra về mà còn tiếc, muốn được nghe nữa
b) Kết làm sao cho người nào nghe cũng biết được buổi diễn thuyết đã chấm dứt.

4. Nên tuỳ trường hợp mà áp dụng lối kết sau này :

- Tóm tắt ý trong bài
- Kết bằng một lời khuyên về tâm lý
- Đặt vài câu hỏi để thính giả tự đáp
- Phác thảo một tương lai vui vẻ hoặc rực rỡ
- Sắp ý và lời cho hơi văn mỗi phút một mạnh
- Mở rộng vấn đề như những đợt sóng lan dần ra hết đợt này tới đợt khác.
- Thành thật khen, đừng nịnh hót.
- Dẫn một hoặc vài câu thơ

- Nếu bạn có tài khôi hài thì kết bằng một câu trào phúng.