Xem kỳ trước: Kỳ 2: Chiến thắng nhút nhát
Kỳ 3: Nghệ thuật thuyết phục thính giả
Muốn thuyết phục thính giả, trước hết phải cho họ hiểu những ý ta diễn. Vì vậy điều kiện cốt yếu nhất là lời lẽ phải sáng sủa. Rồi ta lại phải :
– Biết cách khắc sâu một ấn tượng vào óc họ
– Biết đạp vào tâm lý họ để đưa họ tới sự hành động, mục đích tối thượng trong đời người.
Sau cùng dùng ngữ phong phú, giọng nói rõ ràng cũng là những điều kiện không thể thiếu được.
Cần phải sáng sủa
Để soạn cuốn này, tôi đã đọc non hai chục cuốn sách bàn về khoa nói trước công chúng, viết bằng Pháp văn, hoặc Anh văn và Hoa văn. Mỗi tác giả có một chủ trương khác. Ông thì trọng lý luận, ông trọng giọng nói và điệu bộ, ông thì chuyên dạy cách tìm ý và luyện lời. Nhưng cả thảy đều khuyên : Phải sáng sủa trước hết.
Vì bốn lẽ :
– Không gì bực mình cho thính giả bằng chủ ý nghe mà vẫn không hiểu
- Trong khi nghe, thính giả không có thì giờ suy nghĩ, bắt buộc phải theo dòng tư tưởng của diễn giả, không thể ngừng lại để ôn những ý đã diễn rồi.
– Trong số thính giả, có những người ít học và hầu hết đều chưa quen với đầu đề, tư tưởng và lời lẽ của diễn giả.
– Ta tưởng lầm rằng người khác hiểu ta, sự thật thì cả những người thông minh nhất cũng hiểu ta rất ít.
Mà muốn cho thính giả hiểu ta thì ý và lời của ta phải thật sáng sủa.
Làm sao cho ý được sáng sủa
a) Chính bạn phải hiểu rõ vấn đề bạn diễn mới có thể làm cho người khác hiểu nó được. Nếu tư tưởng của bạn mập mờ thì lời của bạn cũng sẽ lúng túng; trái lại : "Ý mà sáng thì lời tất rõ và những tiếng để diễn ý đó sẽ hiện ra dễ dàng" (Boileau).
b) Đừng bao giờ ra ngoài đề. Diễn thuyết cũng tức như dắt dẫn thính giả theo một con đường để tới đích nào đó. Nếu bạn dắt họ đi thẳng tới đích thì họ dễ nhớ được lối, nếu thỉnh thoảng bạn ngừng lại, thơ thẩn vào coi một ngôi miếu, một khu vườn ở xa đường, tất nhiên họ sẽ hoang mang và quên hướng.
c) Bạn lại nên lựa con đường ngắn nhất, nghĩa là chỉ kể những điều quan trọng thôi
Những lúc rảnh, tôi thường tập cho học sinh của tôi nói. Tôi ra một đầu đề cho họ soạn trước rồi lên bảng nói trong năm phút. Lần nào tôi cũng dặn kỹ :
- Có nhà hùng biện khuyên trong một giờ đừng nên diễn quá ba điểm quan trọng, nếu không thính giả ra về sẽ quên hết. Các em chỉ nói trong năm phút, thì cũng đừng dắt bạn bè nhớ quá ba điểm quan trọng. Cho họ nhớ hai điểm hoặc một điểm quan trọng thôi thì càng tốt.
Mặc dầu vậy, vẫn có những em diễn tới sáu, bảy ý quan trọng ngang nhau, thành thử ai nghe tới đoạn giữa chừng đã quên mất đoạn đầu.
Mà chẳng riêng các em, người lớn chúng ta cũng có tật ấy. Chúng ta đều rườm rà quá. Tật ấy khó sửa lắm, nhưng càng khó lại càng phải gắng.
Và tôi xin nhắc bạn rằng kiếm được mười ý rồi, khi nào bỏ đi sáu, bảy mà không thấy tiếc, những ý còn lại mới có thể làm cho thính giả chú ý nghe được.
d) Đừng lý thuyết viển vông, phải dùng nhiều thí dụ. Huệ Tử, một hiền triết thời cổ ở Trung Quốc đã nói một câu rất xác đáng đối với phương pháp giáo khoa và diễn thuyết :
- Nói với ai là đem cái người ta biết làm thí dụ cho cái người ta chưa biết để khiến người ta biết.
e) Đưa ra nhiều chứng cớ. Tuyên bố suông rằng nhiều người hồi nhỏ ít học mà sao làm được những sự nghiệp vĩ đại khi tuổi còn rất trẻ, thính giả tất không tin. Bạn phải dẫn chứng. Kể những tên như Nguyễn Huệ, Mozart chẳng hạn, và nếu có thể được, kể cả những người đương thời hiện còn sống ngay trong tỉnh, trong xứ.
Như vậy chưa đủ, bạn lại còn phải chỉ rõ đời những danh nhân ấy hồi nhỏ khổ sở ra sao, và sau thành công ra sao nữa.
f) Tránh thói mơ hồ, một thói chung của mọi người. Tôi đã hỏi hàng chục người đánh cá :
- Từ sáng tới giờ chú đánh được bao nhiêu cá?
Cả chục người đều đáp :
- Không được bao nhiêu.
Không được bao nhiêu là bao nhiêu? Thật tôi không hiểu. Không phải họ có ý giấu tôi đâu. Họ chỉ quen thói mơ hồ thôi.
- Trò này học hành ra sao?
- Làm biếng lắm
Làm biếng cách làm sao? Môn nào nó cũng làm biếng hay có môn nó siêng? Nó ham chơi không? Hay là vì yếu đuối vì sức học kém mà sinh chán học? Trong một ngày nó làm những việc gì? Khi ngồi vào bàn học, vẻ mặt nó ra sao?
Biết bao lần tôi bực mình về những câu mơ hồ như vậy.
Làm sao cho lời được rành mạch, khúc chiết?
Muốn lời văn sáng sủa và khúc chiết thì xin bạn :
a) Đừng dùng những câu dài quá, làm cho thính giả nghe đoạn cuối quên mất đoạn đầu. Những câu dài mà rõ ràng thường có cái hơi rất mạnh, dễ làm cảm động người nghe. Nhưng phải có tài mới dùng được lối ấy mà cũng không nên dùng nhiều quá, vì dù sao hơi văn cũng sẽ hoá nặng nề. Nên để dành lối văn ấy cho những khi bạn hăng hái phô diễn một cảm xúc nồng nàn.
b) Phải tránh dùng những điển tích mà nhiều người chưa quen. Điển tích có công dụng là làm cho lời gọn, ý mạnh, nhưng nghe phải hiểu nó mới được. Nếu bắt buộc phải dùng một điển tích mà phần đông thính giả chưa quen, bạn nên giảng trước.
c) Tránh những danh từ chuyên môn và khi dùng, phải giảng hoặc vẽ ra, nếu cần. Một hình vẽ có giá trị bằng một ngàn tiếng.
Ví dụ bạn khuyên thính giả thở bằng hoành cách mạc thì bạn phải nói tiếp ngay : hoành cách mạc là một bắp thịt mỏng, rộng, tựa như cái màng, chia thân ta ra làm hai phần, phần trên có phổi tim, phần dưới là gan, bao tử, ruột, thận... Bình thường có hơi vòng lên như cái chậu úp. Nhưng nếu ta hít mạnh cho không khí vào cả những chỗ thấp nhất của phổi thì màng hạ xuống làm cho bụng ta phồng lên. Khi ta thở ra, màng ấy lại đưa lên và bụng ta lại dẹp xuống.
Rồi bạn phải chỉ thêm lối thở đó ích lợi chỗ nào, lối thở bằng phần trêu của lá phổi có hại ra sao.
d) Lời của ban phải tư nhiên. Nói trước một ngàn thính giả hay nói với dăm ba bạn thân thì cũng vậy, có khác gì đâu? Tại sao ta cứ nghĩ rằng hễ cuộc gặp gỡ long trọng hơn thì lời phải cầu kỳ, hoa mỹ hơn?
Lời càng tự nhiên, càng dễ thân mật với người nghe và càng dễ gây thiện cảm. Nhưng tự nhiên không phải là thô lỗ. Thô lỗ tức là khinh thính giả. Muốn thuyết phục người mà khinh người, làm sao thành công được.
e) Đừng dùng những câu có hai ba nghĩa như những câu sau này :
Tôi biết anh A rõ hơn anh B
Câu ấy có hai nghĩa :
- Tôi biết anh A rõ hơn là anh B biết anh A
- Tôi biết anh A rõ hơn là tôi biết anh B
Bạn muốn dùng nghĩa nào vậy?
Câu : "Tôi yêu anh hơn nó" cũng phạm lỗi tối nghĩa ấy nữa.
Những lỗi như vậy nhiều lắm, không sao kể xiết được, tôi chỉ cứ vài lỗi để làm thí dụ, mục đích là khuyên bạn nên thận trọng.
Phải làm cho thính giả trông thấy những ý của bạn
Nhưng làm cho thính giả hiểu ý của bạn chưa đủ, phải làm cho họ trông thấy những ý đó nữa.
Muốn vậy bạn phải :
a) So sánh.
– Diện tích của nước Ấn Độ là bốn triệu cây số vuông, dân số gần 1 tỷ.
Câu ấy rõ ràng lắm, ai cũng hiểu được, nhưng thính giả không trông thấy gì hết. Trái lại nếu bạn nói : "Diện tích của Ấn Độ gần bằng 11 lần diện tích của nước ta mà dân số thì gần bằng 16 lần", có phải thính giả thấy ngay rằng Ấn Độ đất mênh mông và dân cư đông đúc vô cùng không?
Vậy bạn đừng nói "Mặt trăng cách trái đất 384.000 cây số”, mà nói : "Một chiếc xe hơi chạy từ trái đất suốt ngày suốt đêm, cứ mỗi giờ 100 cây số phải mất 3840 giờ nghĩa là trên 5 tháng mới tới cung của chị Hằng".
b) Dùng nhiều hình ảnh
Nếu bạn nói "Càng học càng thấy mình kém" thì thính giả có hiểu gì không? Nếu hiểu thì ta về có nhớ gì không?
Trái lại, nếu bạn dùng hình ảnh như Liệt Tử trong câu chuyện : “Mất dê” sau này thì chắc chắn là thính giả sẽ trông thấy ý của bạn mà nhớ hoài nữa :
Người láng giềng Dương Chu mất một con dê, đã sai hết tất cả người nhà đi tìm, lại sang nói với Dương Chu mượn một người nhà cho đi tìm hộ.
Dương Chu nói :
- Ôi! Sao mất một con dê mà cho những bao nhiêu người đi tìm?
Người láng giềng đáp :
- Vì đường có lắm ngã ba
Khi các người đi tìm dê về, Dương Chu hỏi :
- Có tìm thấy dê không?
Người láng giềng nói :
- Không
- Sao lại không tìm thấy?
- Tại vì đường có lắm ngã ba, theo các ngã ba đi một chốc, lại có nhiều ngã ba khác. Thành không biết đi về đường nào để tìm thấy.
Người ta đi học cũng vậy, càng học càng thấy bể học mênh mông.
c) Vẽ cho thính giả rõ
Chắc bạn đã thấy những hình ảnh quảng cáo của một hãng phân bón ruộng nọ. Một nửa tấm hình vẽ những thửa ruộng không dùng phân, cây lúa thấp, bông nhỏ, thợ gặt thưa thớt; còn một nửa vẽ những bông đỏ rực, thợ gặt tíu tít, đồng lúa cao ngất.
Tôi chắc không điền chủ nào trông tấm hình đó mà không thấy rõ sự ích lợi của phân hoá học và muốn dùng thử.
Đọc trước diễn văn cho người thân nghe và nhờ chỉ giùm những chỗ tối nghĩa
Nhiều khi bạn tưởng ý và lời của bạn rất rõ ràng, ai cũng hiểu, sự thật, chỉ có một số rất ít người hiểu thôi vì phần đông thính giả chưa quen với đầu đề, với danh từ. Nếu bạn dạy học, chắc bạn đã nhận thấy điều ấy. Có đoạn bạn cho là học sinh hiểu rồi, khỏi phải giảng. Khỉ bắt trả bài, bạn mới thấy họ không hiểu chút chi hết.
Mỗi lần Woodrow Wilson viết một đoạn văn nào, cụ thân sinh ra ông bắt ông mang lại, đọc lớn tiếng cho cụ nghe. Thỉnh thoảng cụ ngắt lời hỏi : "Con muốn nói gì đó? "rồi biểu ông sửa lại kỹ lưỡng cho sáng sủa thêm.
Còn Bạch Cư Dị, một thi hào đời Đường, mỗi lần làm xong một bài thơ, kêu người vú già lại, đọc cho nghe và hỏi những chỗ nào khó hiểu. Nhờ vậy mà thơ ông rất bình dị, rõ ràng và hậu thế suy tôn ông là tổ của lối văn minh bình dân, ngang hàng với Đào Uyên Minh, Moiliere, nhà soạn kịch có tài nhất của nước Pháp, viết được màn nào cũng đọc cho một người tớ gái nghe. Hạng thiên tài còn chịu tốn công như vậy, huống hồ chúng ta!
Chúng ta đương ở vào thời đại của quần chúng thời đại mà dân ta là trọng mà ai được lòng quần chúng thì sẽ được tất cả. Và văn chương thời này nếu có một đặc tính nào quan trọng nhất, tất phải là sự sáng sủa.
Vậy diễn văn của bạn, nên đọc trước cho người thân nghe và nhớ chỉ giùm những chỗ tối nghĩa để sửa trước đi. Nhờ người thân chỉ bảo chẳng hơn là bị người sơ chỉ trích ư?
Tóm tắt
1. Cần nhất là sáng sủa
2. Muốn cho ý được rõ ràng bạn phải
Thông hiểu vấn đề
Đừng bao giờ ra ngoài ngoài đề
Biết tự ạn chế, chỉ kể những điều quan trọng thôi
Đừng lý thuyết viển vông mà nên đưa ra nhiều ví dụ, nhiều chứng cớ
Tránh thói mơ hồ
3. Muốn cho lời được sáng sủa, bạn phải
Đừng dùng những câu dài quá
Đừng dùng những điển tích mà nhiều người chưa quen
Tránh những danh từ chuyên môn và những danh từ mới
Nếu bắt buộc phải dùng thì nên giảng cho thính giả hiểu nghĩa
Giản dị và tự nhiên trong lời nói
Tránh những câu hai ba nghĩa
Lặp lại những ý quan trọng
4. Chỉ khi nào thính giả trông thấy được những ý của bạn thì mới hiểu rõ được ý ấy. Muốn vậy bạn phải :
So sánh
Dùng nhiều hình ảnh
Vẽ ra, nếu có thể được
5. Bạn phải lựa cách lý luận và lối phô diễn sao cho hợp với trình độ hiểu biết của thính giả
6. Đọc trước diễn văn của bạn cho người thân nghe và nhờ chỉ giùm cho những chỗ tối nghĩa để sửa trước
Xem kỳ kế tiếp: Kỳ 4: Khắc sâu một ấn tượng vào óc thính giả
Nhận xét
Đăng nhận xét